به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و هنر برنا؛ آیین‌های نمایشی، یکی از مهم‌ترین جلوه‌های ارتباط فرهنگی و اجتماعی در تاریخ کشورمان هستند. این آیین‌ها که بر پایه تلفیق اسطوره، دین، هنر و روایت شکل گرفته‌اند، نه‌تنها ابزاری برای انتقال مفاهیم عمیق اعتقادی بوده‌اند، بلکه بستری برای بازآفرینی جمعی خاطره، رنج و پایداری نیز محسوب می‌شوند.
در این میان، واقعه عاشورا و سوگواری برای امام حسین (ع)، همواره یکی از اصلی‌ترین محرک‌های شکل‌گیری نمایش‌های آیینی بوده است.
این گزارش به معرفی ۱۰ نمونه از مهم‌ترین آیین‌های نمایشی محرم در ایران می‌پردازد؛ آیین‌هایی که هر یک، نه‌فقط بازتاب اندیشه عاشورا، بلکه سندی زنده از زیبایی‌شناسی، حافظه تاریخی و هویت اجتماعی جوامع محلی ایرانی هستند.
تعزیه
تعزیه را می‌توان اصلی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین آیین نمایشی عاشورایی در ایران دانست؛ آیینی که قدمتی نزدیک به ۴۰۰ سال دارد و به‌طور رسمی در دوره صفوی شکل گرفت. این نمایش مذهبی ساخت‌یافته، با استفاده از دیالوگ‌های منظوم، موسیقی آیینی، لباس‌های نمادین و نقش‌آفرینی دقیق، واقعه کربلا را بازسازی می‌کند و از معدود اشکال درام دینی جهان اسلام است. تعزیه به‌طور گسترده در شهرهایی مانند سمنان، تفرش، نطنز، یزد، تهران و اصفهان برگزار می‌شود و هنوز هم از عناصر زنده فرهنگ نمایشی ایرانی به شمار می‌آید.
نقالی
نقالی عاشورایی با پیشینه‌ای بیش از ۲۵۰ سال، یکی از اشکال روایت‌گری شفاهی سنتی ایران است که از شاهنامه‌خوانی الهام گرفته و در بستر محرم به روایت حماسه‌های کربلا اختصاص یافته است. در این آیین، نقال با حرکات بدن، صداسازی و گاه با وسایلی مانند چوب‌دستی یا سپر، داستان‌هایی چون شهادت حضرت عباس (ع) یا حضرت قاسم (ع) را به شیوه‌ای حماسی بازگو می‌کند. این نوع اجرا در قهوه‌خانه‌ها، هیئت‌ها و حسینیه‌های شهرهایی چون تهران، شیراز، قزوین و مشهد دیده می‌شود.
پرده خوانی
پرده‌خوانی که ریشه در نقاشی قهوه‌خانه‌ای و روایت مذهبی دارد، بیش از ۲۰۰ سال است که در قالبی بصری‌روایی در ایران اجرا می‌شود. در این آیین، پرده‌هایی بزرگ با نقاشی‌های مربوط به صحنه‌های کربلا نصب می‌شود و پرده‌دار با اشاره به هریک از صحنه‌ها، ماجرا را برای مخاطبان تعریف می‌کند. پرده‌خوانی یا پرده گردانی در بیشتر شهرهای ایران از جمله تهران، مشهد، اصفهان و قزوین رواج داشته و از تأثیرگذارترین اشکال روایت جمعیِ تصویری در سوگواری ایرانی محسوب می‌شود.
چمر
چمر یکی از آیین‌های کهن لُری و کُردی است که ریشه در سنت‌های سوگواری پیشااسلامی دارد و بعدها با مفاهیم عاشورایی تلفیق شده است. این آیین نمایشی با چند قرن پیشینه، در لرستان، ایلام و کرمانشاه اجرا می‌شود و شامل حلقه‌زدن مردان با حرکاتی موزون، نوحه‌خوانی دسته‌جمعی و بازآفرینی احساسات جمعی در قالب حرکت و صداست. چمر، نمایشی خالص از اندوه و عزت در سوگ است که هنوز هم با قدرت در غرب ایران زنده است.
گل مالی
گل‌مالی نیز آیینی است با ریشه‌ای کهن در جوامع لُر، بختیاری و ایلامی، که در آن مردان در صبح عاشورا، بدن و سر خود را با گل طبیعی می‌پوشانند و در دسته‌های عزاداری شرکت می‌کنند. این آیین نمادی از فروتنی، تسلیم و هم‌دردی با اهل بیت (ع) است که در شهرهایی چون خرم‌آباد، کوهدشت، اندیمشک، ایلام و پلدختر دیده می‌شود.
خیمه سوزان
خیمه‌سوزان آیینی است که از دوره صفویه به‌عنوان بخش پایانی تعزیه رواج یافت و امروز در شهرهایی همچون تهران، یزد، کرمان، شاهرود و بروجرد برگزار می‌شود. در این آیین، خیمه‌هایی که نماد خیمه‌های اهل بیت در کربلا هستند، در روز دوازدهم محرم به نشانه آتش‌زدن خیمه‌ها پس از شهادت امام حسین (ع) سوزانده می‌شوند. صحنه‌ای ساکت اما سرشار از تأثر، که با نور، آتش و سکوت، مفاهیم عمیق مظلومیت را منتقل می‌کند.
طوق گردانی
طوق‌گردانی نیز آیینی با سابقه‌ای حدود ۳۰۰ سال است که به پرچم‌داری سپاه امام حسین (ع) اشاره دارد. در این آیین، طوق‌هایی فلزی و بزرگ، با پارچه‌های مشکی و سبز آذین می‌شوند و توسط گروه‌هایی از مردان در خیابان‌ها گردانده می‌شوند. این مراسم که در دامغان، طبس، گرگان و بروجرد رواج دارد، با طبل، سنج و حرکات دسته‌جمعی، فضایی حماسی و هماهنگ خلق می‌کند.
نخل گردانی
نخل‌برداری یا نخل‌گردانی، آیینی است با قدمتی بیش از ۴۰۰ سال که در مناطق کویری چون یزد، اردستان، نائین، طبس و تفت رایج است. در این مراسم، سازه‌ای عظیم به نام نخل که نماد تابوت امام حسین (ع) است، با پارچه‌های سیاه، آیینه‌ها و تزئینات مذهبی پوشانده شده و توسط جمع کثیری از مردم حرکت داده می‌شود. این آیین، تشییع نمادین پیکر سیدالشهداست که با نوحه و هم‌صدایی مردم، به اوج خود می‌رسد.
شمع گردانی
شمع‌گردانی از جمله آیین‌هایی است که بیشتر توسط بانوان و با نیت نذر و توسل اجرا می‌شود. این آیین چند صد ساله، در شب‌های محرم در کاشان، نطنز، گلپایگان و همدان رواج دارد و در آن بانوان با شمع‌های روشن، با سکوت و آرامش در اطراف حسینیه‌ها یا امامزاده‌ها می‌چرخند. شمع‌گردانی نمایش خاموش سوگ است؛ پر از معنا، نور و نیایش و سوگ برای بزرگترین تراژدی که تاریخ اسلام رخ داده است.
علم گردانی
علم‌کشی یا علم‌گردانی نیز از آیین‌هایی است که با قدمتی بیش از چهار قرن. در شهرهای مختلف کشور مانند اردبیل (با آیین طوی)، زنجان، خوی و شهرکرد، علم‌هایی عظیم با سازه‌های چوبی یا فلزی توسط علم‌داران باتجربه، در خیابان‌ها حرکت داده می‌شوند. این مراسم، با نظم، شکوه و هیجان، تبدیل به یکی از مهم‌ترین نمایش‌های آیینی روز عاشورا شده است.
آیین‌های نمایشی محرم، تنها ابزار سوگواری نیستند، بلکه اشکال متکثر بازنمایی مقاومت و هویت‌سازی در تاریخ اسلام است. این آیین‌ها، روایت‌هایی هستند از و زبان مردم؛ از کویر تا کوه، از خیمه‌سوزان تا نقالی، از سکوت شمع تا صدای طبل. حفظ، مستندسازی و بازخوانی این میراث، ضرورتی فرهنگی است برای نسل امروز و فردا؛ چرا که این آیین‌ها، همان‌طور که روایت عاشورا را زنده نگه داشته‌اند، خود نیز بخشی از روایت فرهنگی کشورمان هستند.
انتهای پیام/
source