وضعیت صنعت نشر در عراق/ نقطه تعامل ناشران ایرانی با عراقی

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم‌، سی و ششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در مصلی امام خمینی چند روزی است که آغاز به کارکرده است،‌ در این دوره عراق مهمان ویژه نمایشگاه است،‌ هیئتی از ناشران عراقی شامل نمایندگان وزارت فرهنگ عراق، رئیس اتحادیه ناشران و جمعی از ناشران این کشور به ایران آمده‌اند‌، هم‌چنین 15 ناشر و 15 چهره فرهنگی مطرح این کشور در نمایشگاه کتاب تهران حاضر هستند.با وجود اینکه تعاملات بین ایران و عراق در حوزه نشر دینی و قرآنی در سال‌های اخیر در برخی از حوزه‌ها وجود داشته‌، اما شناخت دقیقی از وضعیت نشر عراق در ایران وجود ندارد.

اینکه وضعیت صنعت نشر درعراق چگونه است و آمار کتاب و کتابخوانی در این کشور از چه وضعیتی برخوردار است؟ موضوعی است که شاید بد نباشد به بهانه حضور عراق در ایران به آن بپردازیم.

عراق کشوری در غرب آسیا و یک کشور محوری در منطقه ژئوپلیتیکی خاورمیانه است. این کشور با بیش از 46 میلیون نفر جمعیت، سی و پنجمین کشور پرجمعیت جهان است. عراق یک جمهوری پارلمانی فدرال است و از 19 استان تشکیل شده است. عراق از شمال با ترکیه، از جنوب با عربستان سعودی، از شرق با ایران، از جنوب شرقی با کویت، از جنوب غربی با اردن و از غرب با سوریه همسایه است. این کشور همچنین از جنوب شرق به خلیج فارس راه دارد.

صنعت نشر در عراق با چالش های متعددی روبه رو است. یکی از مهم ترین مشکلات، کمبود زیرساخت های لازم برای تولید و توزیع کتاب در سطح گسترده است؛ بسیاری از چاپخانه ها و مراکز پخش کتاب با مشکلات فنی و کمبود تجهیزات مواجه‌اند که این امر به کاهش کیفیت تولیدات نشر منجر می شود. علاوه بر این، مشکلات اقتصادی نیز تأثیر قابل توجهی بر بازار کتاب گذاشته است، به گونه‌ای که قدرت خرید پایین مردم مانعی برای تهیه کتاب های جدید شده و میزان فروش را کاهش داده است.

از سوی دیگر، نبود حمایت های کافی از نویسندگان و ناشران از سوی دولت و بخش خصوصی باعث شده است که این صنعت رشد مطلوبی نداشته باشد، چرا که حمایت های مالی و قانونی از ناشران در عراق همچنان در سطح محدودی ارائه می شود. همچنین، افزایش گرایش به محتوای دیجیتال چالش دیگری است که بر فروش کتاب‌های چاپی تأثیر گذاشته است؛ امروزه بسیاری از خوانندگان به کتاب های الکترونیکی و منابع آنلاین روی آورده‌اند که این امر موجب کاهش استقبال از نسخه‌های فیزیکی کتاب شده است.

خبرگزاری تسنیم به مناسبت حضور عراقی‌ها به عنوان مهمان ویژه به سراغ امیر بیگ‌محمدی مدیر آژانس ادبی تماس رفته است‌، بیگ‌محمدی سال‌هاست با ناشران حوزه عرب به ویژه عراق ، لبنان وسوریه ارتباط دارد و آثار بسیاری را از هر دو حوزه زبان عربی و فارسی به ناشران دو کشور معرفی کرده است،‌ هر چند وی به دلیل سابقه‌ای که از مهمان ویژه نمایشگاه کتاب تهران در دوره‌های گذشته و عدم مدیریت مطلوب و حرفه ای  و برخی مشکلات زیرساختی در حوزه نشر ایران از جمله عدم حمایت دولت از بخش خصوصی وفعالین این حوزه، عدم پیوستن به کپی‌رایت و نبود قانون جایگزین در این زمینه، چندان به حضور مهمان ویژه رد نمایشگاه و تاثیر بر بازار نشر ایران خوش بین نیست‌، اما معتقد است که ناشران ایرانی علاقه مند، می‌توانند با رعایت قوانین بین‌المللی برای ورود و تعامل با بازارهای جهانی نشر حرکت کنند. او در این گفت‌وگو به ترسیم وضعیتی کلی از بازار نشر عراق‌، ناشران این کشور و زمینه‌هایی که ناشران ایرانی و عراقی می‌توانند در آن همکاری کنند‌، پرداخته است،‌ این گفت‌وگو به شرح ذیل است:‌

* تسنیم: جناب بیگ‌محمدی صنعت نشر در عراق از چه وضعیتی برخوردار است،‌ بیشتر دولتی است یا خصوصی؟

اکثریت ناشران عراق خصوصی هستند‌، به دلیل شرایط عراق در سال‌های گذشته وضعیت فعالیت های فرهنگی این کشور به خصوص در حوزه نشر ضربه بسیاری خورده است،‌ تا جایی که امروز مجموعه ناشران فعال این کشور به 100 مورد نمی‌رسد،‌ تعدادی از این ناشران از قدیمی‌های این حوزه و پرکار هستند که عمدتا ناشران مذهبی عتبات حسینی‌، عباسی،‌ کاظمین در این دسته قرار می‌گیرند و آثارشان ادبیات غیرداستانی است.

البته تعداد اندک ناشران این کشور به معنای کمبود مطالعه در این کشور نیست،‌ عراق کشوری با جمعیت قابل توجه است و جمعیت کتابخوان آن نیز شمار زیادی را به خود اختصاص داده‌اند،‌ عراقی‌های کتابخوان معادل چندین برابر مخاطبان کتاب و کتابخوانی در کشورهای کویت،‌ بحرین،‌ قطر،‌ امارات،‌ اردن و لبنان هستند. پس از سقوط صدام و اشغال عراق توسط آمریکا،‌ جمعیت جوان مشتاق این کشور به سمت تحصیل علم و آگاهی حرکت کرده و رفته رفته فعالیت‌های فرهنگی نیز در این کشور جان گرفته است.

* تسنیم: به نظر می‌رسد که نمایشگاه کتاب بغداد در سال‌های اخیر تاثیر بسیاری بر وضعیت نشر در این کشور داشته است.

بله‌، حرکت کند ولی مستمر بوده اما نمایشگاه کتاب عراق هنوز نمایشگاه قدرتمندی به شمار نمی‌رود. البته چون موضوع اشتراک زبان عربی در غرب آسیا مطرح است و تعدادی از کشورهای عرب زبان در آن حضور جدی دارند،‌ از بعد بین‌المللی از نمایشگاه کتاب تهران قدرتمند‌تر است.‌ در عراق دو نمایشگاه کتاب برگزار می‌شود،‌ یکی در شهریور ماه توسط وزارت فرهنگ و اتحادیه ناشران عراق و دیگری در آذرماه توسط جمعی از ناشران که مستقل از مجموعه‌های دولتی،‌ آن را برگزار می‌کنند،‌ در این نمایشگاه نیز ناشران معتبر چون الاهلیه، رافدین ، مدی، جمل و غیره فعالیت جدی دارند.

سابقه حضور کشورهای مختلف در نمایشگاه کتاب، نشان از ضعف جدی ما در حوزه بین‌الملل دارد

* تسنیم: حرکت وزارت فرهنگ در انتخاب عراق به عنوان مهمان ویژه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

بررسی این موضوع نیاز به فرصتی مناسب دارد ولی همین طور که می‌دانید شاید به شکل معمول همه مهمان‌های ویژه در نمایشگاه کتاب در جهان، انتخاب، واژه دقیقی برای حضور عراق در نمایشگاه کتاب تهران نباشد. تقریبا در چند سال اخیر چند هفته مانده به شروع نمایشگاه، نام کشوری به عنوان میهمان ویژه اعلام می‌شود و به هر حال تبلیغاتی انجام می‌شود ولی آیا خروجی مورد نظر بدست می‌آید؟ پاسخ سئوال روشن است چون زمینه مناسب برای شرایط میزبانی وجود ندارد و مطالعه وهم فکری‌های لازم صورت نگرفته است. سابقه حضورکشورهای مختلف در نمایشگاه کتاب، نشان از ضعف جدی ما در حوزه بین الملل دارد، البته شرایط کنونی دولت فعلی را هم نباید از یاد برد و امیدست سال آینده تدبیر بهتری در این زمینه صورت گیرد.

* تسنیم: وضعیت انتشار کتاب به لحاظ محتوایی به ویژه در حوزه ادبیات داستانی در این کشور چگونه است؟

اخیرا ناشران عراقی وضعیت بهتری در تولید محتوا پیدا کردند،‌ تعدادی از کتاب‌ها و نویسندگان این کشور موفق به دریافت بوکر عربی شده‌اند و این جزو مزیت‌های ادبیات معاصر عراق است، ناشران عراقی حضوری مناسب در نمایشگاه‌های کشورهای حوزه خلیج فارس دارند، اما اینکه ما در ایران با چه اندازه می‌توانیم از این ظرفیت‌ها بهره‌مند شویم، با بررسی سوابق، پاسخ  روشنی دریافت می‌کنیم،‌ چون برای همچنین تبادلی و تعاملی، بایستی از ماه‌ها پیش در کارگروه‌های تخصصی برنامه‌ریزی و مطالعه و مدیریت صحیح، صورت می‌گرفت.

محور مقاومت در ادبیات عراق

* تسنیم: وضعیت ادبیات مقاومت در این کشور چگونه است؟ به نظر می‌رسد مقاومت محوری باشد که بتوان ارتباط بین ناشران ایرانی و عراقی را در آن پررنگ‌تر کرد.

محور مقاومت در عراق در دو یا سه شاخه دسته‌بندی می‌شود،‌ یک محور،‌ به مبارزات مردم با صدام و رژیم بعث مرتبط است و جریاناتی چون انتفاضه‌ها و قیام شعبانیه و … را در بر می‌گیرد،‌ یک محور به مقاومت زمان اشغال عراق توسط آمریکایی‌ها و سقوط صدام مرتبط است،‌ که تعداد زیادی از عراقی‌ها در این دوره به شهادت رسیدند و بعضا داستان‌ها و خاطرات بسیار نابی در این حوزه منتشرشده است و محور سوم مقاومت عراقی‌ها در برابر داعش است که مجموعه‌ای وابسته به نیروهای نظامی در عراق تلاش کرده تا قسمتی از این اسناد،‌ خاطرات و زندگی‌نامه‌ها را جمع‌آوری و در کتاب‌های مختلف منتشر کند.امروزه  انتشار این خاطرات پررنگ‌تر شده‌ اما هنوز به مانند ایران به جریانی جدی در این زمینه تبدیل نشده‌ و این امیدواری وجود دارد که تبدیل به قالبی در ادبیات عراق شود. از حیث تبادل ادبیات مقاومت، شاید تبادل ادبیات انقلاب اسلامی ایران با ناشران عراقی اتفاق بیفتد ولی تبادل ادبیات دفاع مقدس  حساسیت‌هایی دارد که بایستی بصورت دقیق وجزئی بررسی شود.

البته متاسفانه در ایران چندان از این ظرفیت استفاده نشده است،‌ در سال‌های گذشته چندین نمونه از کتاب‌های بسیار خوب عراقی‌ها را که توسط نویسندگان درجه یک نوشته شده‌ بودند به ناشران ایرانی در ایران برای ترجمه معرفی کردیم،‌ اما این تعامل شکل نگرفت و ناشران ایرانی علاقه ای به رعایت حقوق نویسندگان خارجی از جمله عراقی‌ها ندارند چه بسا تعدادی از کتاب‌های نویسندگان عراقی بدون اطلاع ایشان در ایران منتشر شده است. همین رفتارها اساسا باعث شده تا برای ورود به مناسبات بین‌المللی با مشکلات مختلفی روبرو شویم که حاکمیت بایستی با مشورت خبرگان و مخصصان مطلع و به روز، برنامه‌ای برای برون رفت از این وضعیت طراحی کند.

* تسنیم:‌ کشور عراق نیز طرح حمایتی برای انتشار کتاب‌های عراقی در خارج از کشور دارد؟

حمایت‌ها موردی بوده ولی ساز وکار حرفه‌ای ندارد.

* تسنیم:‌ مسابقات یا جوایز ادبی در عراق مورد توجه است؟

مهمترین جایزه ادبی مربوط به جایزه بغداد است. البته مسابقات فصلی و منطقه‌ای دارند که جایگاه ملی ندارد.

* تسنیم: با توجه به شناختی که از بازار کتاب ایران و بازار کتاب عراق دارید،‌ به نظر شما کدام بعد از بازار کتاب ایران می‌تواند برای عراقی‌ها جذابیت داشته باشد‌، برای نمونه برای برخی کشورها بازار کتاب کودک و نوجوان ایران جذابیت دارد،‌ آیا برای عراق هم چنین است؟

گونه کودک و نوجوان در عراق کمتر مورد توجه قرارگرفته و  ناشران  عراقی  که در این حوزه فعالیت می‌کنند انگشت شمارند و انتظاری هم در این زمینه وجود ندارد‌، از طرفی به دلایل مختلف سیاسی آمریکا برای تعاملات و صادرات عراق محدودیت‌هایی ایجاد کرده است و‌ این کشور نمی‌تواند صادرات مناسبی در حوزه کتاب داشته باشد در نتیجه بازار کتاب کودک عراق بازار منطقه‌ای نیست و بیشتر مصرف داخلی دارد. البته ناگفته نماند که وضعیت اقتصادی عراق نیز بی‌تاثیر نیست.

* تسنیم: پس چه بخشی برای همکاری ناشران ایرانی و عراقی مناسب است؟

مناسبترین بخشی که ما می‌توانیم با ناشران عراقی همکاری کنیم،‌ بخش روایت، داستان و تاریخ است. هم ما برای آن‌ها آثار خوبی داریم و هم آن‌ها آثار خوبی برای ناشران ما دارند‌، اما عدم رعایت حقوق مولف، موجب بی‌اقبالی دوطرف نسبت به هم شده است. علاوه بر این بخش‌های دولتی کمیسیونی جهت ارتقای همکاری‌های دو طرف در حوزه نشر ندارند و مدیران نیز نیازی برای این حرکت احساس نکرده‌اند که موجب شود یک نقشه با برنامه مشخص، برای تعامل جدی بین ناشران دو کشور طراحی شود.

* تسنیم: فرمودید که عراقی‌ها به لحاظ جمعیت مناسبی که دارند،‌ یکی از کتابخوان‌ترین مردم جهان عرب به شمار می‌روند،‌ آیا اقتصاد نشر در این کشور رونق دارد؟

آمار نشر عراق به مانند ایران بالا نیست و تعداد ناشران پایین حکایت از این موضوع دارد. اما بازار مستعدی برای آینده است.

 * تسنیم:‌ سرانه مشخصی از آمار مطالعه عراقی‌‌ها در دسترس است؟ بیشتر چه حوزه‌ای محبوبیت دارد؟

آمار نشر در عراق ساز وکار مشخصی ندارد.ناشران التزامی به دریافت شابک ندارند و قانونی در جهت الزام ناشران برای گرفتن مجوز از وزارت فرهنگ وجود ندارد و به همین خاطر اطلاعات دقیقی از آمار نشر و سرانه مطالعه وجود ندارد، ولی با توجه به جمعیت جوان وجویای علم عراق وثبات نسبی سیاسی پیش بینی می‌شود این روند بهتر شود.

  * تسنیم: اجاره دهید درباره روند آماری انتشار کتاب در این کشور نیز صحبت کنیم، آمار انتشار کتاب سالیانه چگونه است؟ شمارگان کتاب و وضعیت دسترسی و شبکه توزیع کتاب چگونه است؟

همانطور که می‌دانید پاکسازی عراق از لوث جریان داعش سالهای زیادی نمی‌گذرد و نهادهای رسمی و فرهنگی هنوز ثبات مورد نظر را پیدا نکرده‌اند لذا صحبت از آمار کمی سخت است. توزیع کتاب در عراق کاملا سنتی و از طریق فروشگاه‌ها انجام می‌شود و شبکه‌های مجازی توزیع کتاب محبوبیت وکارایی چندانی ندارند. کد پستی یا درگاه‌های مجازی پرداخت در عراق هنوز جدی نیست و سامانه‌های نوین توزیع راه‌اندازی نشده است. عراق به شکل ایران کتابخانه ملی ندارد تا از هر عنوان بتوان نسخه‌ای در آن پیدا کرد و آمار نشر را بررسی کرد. حتی دریافت شابک از طریق یکی از ناشران خصوصی عراق که نماینده شابک جهانی است، با دریافت مبلغی بدون ساز وکار خاصی قابل انجام است.

* تسنیم: آینده همکاری‌های بین المللی در حوزه نشر را چگونه می‌بینید؟

با توجه به شرایط نشر ایران و عدم حمایت از بخش خصوصی در حوزه فعالیت‌های  بین الملل، چشم‌انداز روشنی وجود ندارد مگر اینکه در دولت فعلی، عزمی جدی در نهادهای فرهنگی تصمیم ساز بوجود آید و مجموعه‌های خصوصی وارد میدان شوند و دولتمردان به جای اصلی خود که همان سیاست‌گذاری، آموزش وحمایت است برگردند.  

انتهای پیام/