زن امروز را با مختصات جدیدش بفهمیم و بپذیریم

خادمی در نگاهی انتقادی معتقد است “ضرورت بسیاری از بحث‌های نظری درباره زن و جایگاه او در اجتماع و خانواده قابل انکار نیست ولی باید پذیرفت که بخش زیادی از این مباحث نظری تکرار مکررات است و مادامی که نتوانیم بسترهای متکثر تحقق گفتمان انقلاب اسلامی را درباره زنان ایجاد کنیم، این گفتمان(امکان و ارجحیت جمع بین خانواده و کنشگری در ساحت اجتماع) در ساحت نظر با شک و تردید مواجه می‌شود، زیرا زمینه بسیاری از سوالات نظری تناقضات عملی است که در زندگی ایجاد می‌شود”.

سوال: من کتاب‌های «سخت شیرین» شما و همچنین کتاب «زندگی مادری کنشگری» را خواندم. ابتدا خواهش می‌کنم توضیح مختصری درباره این کتاب‌ها بدهید و انگیزه خودتان برای انجام این پژوهش‌ها را بیان فرمایید. در کتاب «زندگی مادری کنشگری»، شما دو گروه مادر کنشگر و ناکنشگر را با یکدیگر مقایسه کرده‌اید؛ بسیار علاقمندم که چکیده‌ای از نتایج این مقایسه را از زبان خودتان بشنوم. در نهایت، با توجه به اینکه هر دو کتاب مبتنی بر پژوهش نوشته شده، بفرمایید به چه نتیجه‌ای رسیدید؟

درباره انگیزه این پژوهش باید بگویم که این مسئله دغدغه شخصی خودم و دوستانم بود. این دغدغه به دوران کارشناسی برمی‌گردد؛ زمانی که برخی از دوستان ازدواج کرده بودند و برخی از ما هنوز ازدواج نکرده بودیم اما در آستانه ازدواج و اتخاذ تصمیم‌های مهم قرار داشتیم. در همین دوران، بسیاری از دوستانم با ابهامات جدی درباره آینده خود روبه‌رو بودند؛ اینکه چه نقشی را برای خود در جامعه، خانواده و زندگی ترسیم کنند. از سوی دیگر، شاهد تغییر مسیرهای زیادی بودم. به عنوان مثال، برخی از دوستان تصمیم می‌گرفتند رشته تحصیلی‌شان را تغییر دهند، زیرا در مواجهه با این سوالات به این نتیجه می‌رسیدند که مسیر فعلی با چشم‌انداز شخصی‌شان همخوانی ندارد. این وضعیت به‌ویژه برای ما که در دانشگاه شریف مهندسی می‌خواندیم، نمود بیشتری داشت. بسیاری از ما با پرسش جدی مواجه بودیم که: «چرا باید مهندسی بخوانیم؟» و یا اینکه این انتخاب چه معنایی برای آینده ما و نقشی که قرار است در جامعه و زندگی‌مان ایفا کنیم، دارد؟ این سوالات و تجربیات نزدیک، زمینه‌ساز تأملات عمیق‌تر و شکل‌گیری دغدغه‌هایی شد که بعدها مسیر پژوهش‌ها و بررسی‌های من را شکل داد.

ضمن اینکه زمانی که خودم ازدواج کردم و مادر شدم، نزدیک به دو سال تمام تمرکز من روی مادری و بچه‌داری بود و هیچ کار دیگری انجام نمی‌دادم. تجربه زیسته من بعد از دو سال این بود که احساس رضایت ندارم و نمی‌توانم زندگی خود را صرفاً در مادری محدود کنم. بعد چیزی که خیلی ذهنم را درگیر کرد این بود که آیا این یک مسئله شخصی است یا افراد دیگری هم با این مسئله درگیر هستند.

کتاب «زندگی، مادری کنشگری»؛ مقایسه دو گروه از مادران کنشگر و ناکنشگر

به همین دلیل، پژوهشی را آغاز کردم که نتیجه آن کتاب «زندگی کنشگری مادری» شد. در این پژوهش، دو گروه از مادران کنشگر و ناکنشگر را با هم مقایسه کردم. ابتدا به سراغ مادران فارغ‌التحصیل دانشگاه شریف رفتم که پس از فارغ‌التحصیلی و مادر شدن، هیچ نوع کنش اجتماعی نداشتند. هدفم این بود که ببینم چقدر از زندگی خود راضی هستند، تصویر مطلوبشان از 20 سال آینده چگونه است و در حال حاضر چقدر خود را در مسیر آن تصویر می‌بینند. به این ترتیب شروع به مسئله‌شناسی کردم و به شبکه‌ای از مسائل رسیدم؛ در نهایت به این نتیجه رسیدم که مسئله محوری آنها چیست و چه عوامل و ریشه‌هایی باعث ایجاد این مسئله شده است.

بحران هویت بعد از تجربه مادری یا مسئله کاستی هویتی

سوال:‌ مسئله محوری آنها چه بود؟

این خانم‌ها احساس می‌کردند اثرگذاری اجتماعی ندارند و این احساس باعث ایجاد نوعی «خلاء هویتی» در آنها شده بود. این «خلاء هویتی» مهم‌ترین عامل نارضایتی این گروه از وضعیت کنونی‌شان بود. می‌توانم بگویم غریب به اتفاق آنها از وضعیت خودشان ناراضی بودند. بسیاری از آنها از وضعیت روحی خوبی برخوردار نبودند و حتی برخی از آنها دچار افسردگی شده بودند. در حین مصاحبه‌ها، با توجه به فضای دوستانه، بسیاری از آنها به گریه و اشک و آه می‌افتادند. آن زمان متوجه شدم که این یک مسئله عمیق و عمومی است و این افراد در مجموع نارضایتی نسبی از زندگی خود دارند.

البته عواملی که باعث نارضایتی می‌شد، بسیار گسترده بودند. من این عوامل را در لایه‌های مختلف دسته‌بندی کردم؛ از سردرگمی‌های تخصصی گرفته تا ناآشنایی با مختصات زندگی زنانه به خصوص مادری، سخت شدن فرزندپروری، عدم آگاهی و نداشتن مهارت فرزندپروری، تغییر هویت خانه‌های امروزی و بی‌نشاطی مادر در فضای خانه، مردوارگی ساختارهای اجتماعی و تسلط فرهنگ فردگرایی و دیگر مسائل که در ادامه درباره بعضی از آنها توضیح می‌دهم.

شوک مادری؛ وارد شدن در نقش مادری بدون آمادگی و ذهنیت قبلی

می‌توانم بگویم بیشتر افرادی که با آنها مصاحبه کردم، اوایل مادر شدن خود، احساس مشترکی را تجربه کرده بودند که من نام آن را «شوک مادری» گذاشتم. یکی از خانم‌ها می‌گفت “من هیچ ذهنیتی نسبت به مادر شدن نداشتم و بعد از مادر شدن تا دو سال در شوک بودم و اصلاً پذیرش اینکه موجودی انقدر به من وابسته و چسبیده باشد را نداشتم و همین برای من بحران هویت ایجاد کرد”.

افرادی که پیش از مادری ذهنیت مشخصی نسبت به آن دارند، مثلاً کسانی که در اطرافشان شاهد تجارب مادران دیگر بوده‌اند، پذیرش این وضعیت برایشان خیلی راحت‌تر است. اما بیشتر افرادی که من با آنها مصاحبه کردم، در خانواده‌هایی کم‌جمعیت‌تر بودند یا خیلی درسخوان بودند و اصلا به مادر شدن فکر نکرده بودند.

بی‌خبری دختران از مختصات زندگی زنانه

سوال: در صورتیکه این آمادگی می‌توانست توسط خانواده‌ها و مدرسه و رسانه به دختران جوان ما داده شود.

بله همین که ما در دبیرستان هیچ تصویری از آینده به دخترانمان ندادیم به این معنا که وقتی قرار است انتخاب رشته کنند، تنها چیزی که به آنها نمی‌گوییم این است که «تو قرار است بعداً مادر بشوی». در این مسیری که انتخاب می‌کنی، اگر مصمم هستی آن را ادامه بدهی، این را هم در نظر بگیر که مسیری را انتخاب کنی که با مادری همخوانی بیشتری داشته باشد. خانم‌هایی که من با آنها مصاحبه کردم، واقعاً از این بی‌اطلاعی ناراحت بودند و می‌گفتند چرا هیچ‌کس به ما نگفت که بعداً می‌خواهی با بچه این کار را ادامه بدهی؟ یکی از خانم‌ها می‌گفت: «من هیچ تصویری از مادری نداشتم؛ والدینم و مدرسه کاملاً مثل یک پسر با من برخورد کردند.» بیشتر افرادی که من با آنها مصاحبه کردم از اینکه به سمت رشته‌هایی هدایت شده بودند که با فرایند مادری آنها قابل جمع نبود، معترض و ناراحت بودند.

عدم آشنایی با طبیعت کودک و مهارت‌های فرزندپروری

ضعف مادران در پذیرش شرایطی که جزء طبیعت بچه‌هاست و گریزی از آن نیست، نشان‌دهنده عدم آگاهی زنان از مختصات زندگی زنانه و به تبع آن، عدم آمادگی مادر در پذیرش شرایط جدید خود است. یکی از مسائلی که این خانم‌ها را اذیت می‌کرد، ناهنجاری نبود بلکه طبیعت بچه بود اما چون بدون هیچ آگاهی از طبیعت کودک با او مواجه شده بودند نمی‌توانستند با شرایط جدید کنار بیایند. معمولاً این فشارها در فرزند اول بیشتر احساس می‌شود، چون مادر انگار با موجودی کاملاً جدید و ناشناخته مواجه شده است.

این عدم تسلط به مادری، خود به نوعی عدم تسلط‌های دیگری را نیز به همراه دارد. یعنی شما می‌بینید که یک زن تحصیل‌کرده وقتی وارد زندگی می‌شود، انگار تازه متوجه می‌شود که چه چیزهایی وجود دارد که باوجود این همه تحصیل، هنوز نمی‌داند مثل نحوه رفتار با همسر و خانواده همسر و مهارت فرزندپروری. این مسئله بسته به نوع خانواده‌ای که فرد در آن بزرگ شده، می‌تواند متفاوت باشد.

به عنوان مثال فرزندان در سنین مختلف، مادر را با چالش‌های متعددی مواجه می‌کنند؛ مثل لجبازی و دعواهای کودکانه، مدیریت خشم و عصبانیت در مواجهه با فرزند، سرگرم کردن کودک، تقویت اعتماد به نفس و قوت روحی کودک و مسائل دیگر که همگی جزء طبیعت رشد فرزند هستند. اما مادر به دلیل عدم آگاهی و مهارت، وقتی با این چالش‌ها روبه‌رو می‌شود، دچار ناآرامی و تلاطم‌های درونی می‌شود.

سوال: درست می‌فرمایید؛ زن و مرد با یکدیگر تفاوت دارند و طبیعتاً نقش‌های ویژه جنسیتی باید به دختران و پسران آموزش داده شود. با این حال، بسیاری از ما بعد از مادر شدن تازه متوجه می‌شویم که مهارت فرزندپروری نداریم. از سوی دیگر، وقتی بحث نقش‌های جنسیتی مطرح می‌شود، برخی پیشنهاد می‌دهند که کتاب‌های درسی تغییر کند یا به زنان آموزش داده شود که چگونه خانه‌داری کنند یا مادری کنند؛ گویا تنها زنان باید این مسائل را یاد بگیرند. این نگاه اشتباه است، زیرا محتوای آموزشی پایه باید برای همه یکسان باشد.

خانم علاسوند در این زمینه ایده جالبی دارند. ایشان معتقدند که آموزش نقش‌های خاص جنسیتی باید در برنامه‌های فوق‌برنامه یا فوق‌العاده‌ها ارائه شود. این نگاه کاملاً ماجرا را تغییر می‌دهد. واقعیت این است که برخی از زنان تمایلی ندارند چنین مباحثی را بشنوند و دلیل آن نیز مشخص است؛ سال‌ها از نقش مادری و همسری به‌عنوان ابزاری برای توجیه نابرابری‌ها و محدودیت‌های زنان استفاده شده، و این موضوع باعث ایجاد نوعی دلزدگی جنسیتی در میان زنان شده است.

با این حال، راه‌حل این مسئله رویکردی متعادل است: آموزش پایه برای همه یکسان باشد، اما در برنامه‌های فوق‌برنامه یا فوق‌العاده، مهارت‌های خاص و موردنیاز پسران و دختران آموزش داده شود. البته موضوع مهارت‌ها هم یکسان است اما نوع آموزش متناسب با نیازها و ویژگی‌های هر جنس تنظیم می‌شود؛ مردان هم باید آموزش‌های لازم برای ایفای نقش همسری و پدری را دریافت کنند. اینجا دقیقاً همان مرز تمایز ما با گفتمان‌های سنتی و مدرن است. گفتمان سنتی بر تفاوت مطلق نقش‌ها تأکید دارد، در حالی که گفتمان مدرن، به‌ویژه در نگاه فمینیستی، بر برابری کامل در همه زمینه‌ها اصرار دارد و معتقد است این کلیشه و ظلم به زنان است که بگوییم بعضی رشته‌ها مردانه است و یا اینکه خلانم‌ها مادری خودشان را در نظر بگیرند و اتفاقا آنها عمدا زنان را به سمت رشته‌ها و نقش‌های مردانه‌تر سوق می‌دهد. البته عرصه‌های مشارکت به روی زنان باز است و اگر خانمی علاقه خاصی به یک رشته مردانه داشته باشد یا استعداد ویژه‌ای در آن رشته داشته باشد راه به رویش بسته نیست اما در شرایطی که علاقه و استعداد خاصی در میان نیست اصرار بر انتخاب بعضی از رشته‌ها به صلاح نیست.

سردرگمی‌های تخصصی و تاخیر در ورود به بازار کار، ازدواج و فرزندآوری

گذشته از این، بسیاری از دانشجویان تازه در دانشگاه متوجه علاقه اصلی خود می‌شوند و در دوره ارشد تغییر رشته می‌دهند. بنابراین، بحث سردرگمی‌های تخصصی نیز وجود دارد. این سردرگمی برای خانم‌ها قبل از بچه‌دار شدن وجود دارد ولی بعد از بچه‌دار شدن شدت بیشتری پیدا می‌کند. حالا فرد باید در کنار مسئولیت فرزندپروری، سردرگمی تخصصی خود را نیز برطرف کند. واقعیت این است که نظام آموزشی ما مشکلات جدی دارد. بخش عمده‌ای از این سردرگمی‌ها به‌دلیل نبود هدایت تحصیلی و استعدادیابی درست است. به‌عنوان مثال، ما که در رشته‌های مهندسی تحصیل می‌کردیم، هیچ‌گاه کسی تصویری دقیق از آینده شغلی به ما ارائه نداد. حتی در طول تحصیل، چهار اردوی دانشگاهی برگزار نشد که ببینیم به‌عنوان یک خانمِ فارغ‌التحصیل مهندسی، چه فرصت‌های شغلی پیش روی ماست تا بتوانیم آگاهانه انتخاب کنیم.

من خودم کارشناسی مهندسی شیمی شریف خواندم؛ کارشناسی ارشد اقتصاد خواندم؛ ولی هیچکدام چیزی که فکر می‌کردم نبود حالا هم برای دکترا با توجه به دغدغه‌ای که در حوزه زنان دارم مدیریت کارآفرینی می‌خوانم.

سوال: کاملاً درست می‌فرمایید؛ این واقعاً درد دل بسیاری از ماست. اغلب، بدون داشتن تصویر روشنی از رشته یا مسیر شغلی، وارد رشته‌ای می‌شویم و بعد متوجه می‌شویم که آن چیزی نیست که می‌خواستیم. حالا نتیجه این مسائل چیست؟ آقای دکتر رسول صادقی، جمعیت‌شناس، به‌خوبی اشاره می‌کنند که ما با تأخیر در ازدواج، تأخیر در ورود به بازار کار و تأخیر در فرزندآوری مواجه هستیم. در واقع نتیجه چنین وضعیتی سرگردانی و بلاتکلیفی است؛ با افرادی مواجه هستیم که هنوز تکلیفشان با خودشان مشخص نیست؛ نمی‌دانند که بالاخره چه کاری می‌خواهند انجام دهند و در چه زمینه‌ای باید فعالیت کنند. این عدم شفافیت باعث می‌شود افراد تصور روشنی از آینده نداشته باشند. البته، این عدم شفافیت مسیر زندگی تا حد زیادی از ویژگی‌های خاص زندگی در عصر پست‌مدرن است؛ دوره‌ای که قطعیت‌ها جای خود را به ابهام و پیچیدگی داده‌اند.

تفاوت خانه های قدیم و امروز؛ حذف کارکردهای هویت‌ساز خانه برای زن

بله. درست می‌فرمایید. مسئله دیگری که باید به آن توجه کرد، تفاوت میان خانه‌های قدیم و امروز است. خانه در گذشته هویت داشته اما در دوران مدرن جایگاه هویت‌ساز و نشاط‌آفرین خود را از دست داده است. در گذشته، خانه محلی برای رفت‌وآمد، ارتباطات و تولید بود. خانم خانه می‌توانست مهارت‌های مختلف خود را در آن بروز دهد؛ بنابراین ابراز و خودشکوفایی زن در خانه امکان تحقق و بستر تحقق داشته؛ همچنین ارتباطات اجتماعی معناداری در خانه شکل می‌گرفت؛ جلسات قرآن و روضه‌های خانگی از جمله فعالیت‌هایی بودند که به زن هویت می‌دادند. در واقع، خانه در گذشته محیطی بود که نیازهای مختلف در آن برطرف می‌شد و بستری برای رشد و شکوفایی فردی و اجتماعی زنان فراهم می‌کرد. اما امروزه بسیاری از کارکردهای سنتی خانه به فضاهای عمومی منتقل شده‌اند. محل غذا خوردن، تفریح و آسایش، ملاقات و مهمانی، برگزاری جشن‌ها و آیین‌ها، و حتی محل کار و تولید، دیگر بخشی از کارکردهای خانه نیستند و تنها محل خواب به خانه محدود شده است. در این طراحی مدرن، همه نیازهای ما به بیرون از خانه منتقل شده و کارکردهای هویت‌ساز خانه به‌طور چشمگیری کاهش یافته است.

خانه‌های امروزی دیگر بستری مناسب برای تولید و رشد متناسب با ظرفیت‌های دانشی و معرفتی زن امروز نیستند. زن امروز نمی‌تواند در فضای خانه هویت خود را تعریف کند و بی‌نشاطی در فضای چنین خانه‌ای طبیعی است. زن امروز نمی‌تواند هویت خود را تعریف کند و طبیعی است که نبود نشاط در فضای چنین خانه‌ای به وجود بیاید. فضای خانه برای این مادران فضایی کسالت آور و خسته کننده است و آنها را دچار خستگی‌های روحی می‌کند. حالا تصور کنید در چنین شرایطی خانم‌هایی که بعد از مادری خانه نشین می‌شوند، آسیب‌های زیادی را متحمل می‌شوند. در مجموع می‌توان گفت زن امروز در فضای خانه نمی‌تواند هویت خود را تعریف کند و به همین دلیل، پس از مادری و خانه‌نشینی دچار سردرگمی‌های هویتی خواهد شد.

البته زندگی مدرن امکان های جدیدی را برای تبدیل خانه به محل کار فراهم کرده است اما این امکان هنوز به‌طور کامل توسعه نیافته و جای کار بسیاری دارد.

حذف کارکردهای نشاط آفرین خانه برای فرزندان

سوال: بله حتی نیاز بچه‌ها به تفریح هم به بیرون از خانه منتقل شده و باید پول بدهی تا تفریح کنی.  

بله همین وضعیت برای بچه‌ها نیز پیش آمده است. در گذشته، کودک در خانه هم‌بازی داشت و بسیاری از مهارت‌ها و تجربیات لازم برای جامعه‌پذیری را در همان خانه به دست می‌آورد. خانه فضایی پویا و پرحیات بود؛ کوچه نیز امتداد طبیعی خانه محسوب می‌شد، فضایی امن و در دسترس. اما امروز، برای پاسخ به تمام نیازهای کودک باید او را به فضایی بیرون از خانه برد.

در حال حاضر، خانه دیگر هویتی ندارد و شبیه یک خوابگاه شده است. در چنین شرایطی، نمی‌توان از زنی تحصیل‌کرده که بخش مهمی از هویت خود را بر اساس تأثیر اجتماعی‌اش تعریف می‌کند-یعنی آنچه از او در اجتماع باقی می‌ماند-انتظار داشت تمام زندگی خود را در این خانه بی‌هویت سپری کند. امروزه خانه به مکانی صرفاً برای خواب تبدیل شده است.

سوال: اخیراً برخی افراد بحث احیای خانه و بازسازی روابط همسایگی را مطرح کرده‌اند. اما این ایده در عمل چالش‌های زیادی دارد. خود من زمانی که فرزند کوچکی داشتم و خانه‌نشین شده بودم، تلاش کردم این روابط را شکل بدهم. مثلاً به یکی از همسایه‌ها پیشنهاد دادم که با هم کتاب بخوانیم و تبادل اطلاعات کنیم. پاسخ داد: “کتاب بخونم حالم بد میشه!”خب، در چنین شرایطی، چطور می‌توانم با همسایه‌هایی که تفاوت‌های فرهنگی، تحصیلی، یا سبک زندگی عمیقی با من دارند، دور هم جمع شویم، فعالیت هدفمندی انجام دهیم و از این تعامل لذت ببریم؟ بنابراین، حتی در این موارد هم نیاز به بستری مشابه یک انجمن (NGO) وجود دارد؛ جایی که افراد هم‌فاز و هم‌فکر بتوانند دور هم جمع شوند و ارتباطی معنادار و هدفمند برقرار کنند.