عاشقانه احمد و فخری؛ چگونه «پاییز آمد» کلیشه‌ها را شکست؟

طی بیش از یک دهه گذشته آثار متعددی با این فضا و محتوا منتشر شد؛ آثاری که توانست در برهه‌هایی به ویژه در سال‌های پایانی دهه 80 و اوایل دهه 90 نظر بسیاری از اهالی کتاب و علاقه‌مندان به حوزه ادبیات را جلب کند. خاطره‌نویسی زنان توانست با آمیخته شدن با عناصر داستانی و در عین حال حفظ سندیت روایت‌ها، دریچه‌ جدیدی به روی ادبیات دفاع مقدس و به تبع، مخاطبان کتاب بگشاید.

هرچند این روزها خاطره‌نویسی دفاع مقدس کم و بیش با یک متد و شیوه مشابه نوشته و منتشر می‌شود و نیازمند خلاقیت و نوآوری مجدد است، اما همچنان توانسته مخاطبان پر و پاقرص خود را حفظ کند.

عاشقانه فخری و احمد

کتاب «پاییز آمد»،‌ نوشته گلستان جعفریان، از جمله این آثار است که به زندگی یک زوج زنجانی و فراز و فرودهای این خانواده در دهه 60 می‌پردازد. جعفریان که پیش‌ از این نیز با انتشار آثاری چون «روزهای بی‌آینه» و «همه سیزده سالگی‌ام» ثابت کرده که فارغ از سلسله روایت‌ها، به واکنش انسان‌ها در مواجهه با یک بحران مهم در زندگی‌شان توجه دارد، در کتاب جدید خود نیز کوشیده در کنار روایتی عاشقانه از این زوج، فارغ از کلیشه‌های مرسوم، داستان زندگی فخر‌السادات موسوی را در گذر از شیرینی‌ها و رنج‌های زندگی بیان کند. مطمئناً نوشتن از زندگی او که در شهر مذهبی چون زنجان زندگی می‌کند، با این رویکرد، چالش‌هایی برای نویسنده و راوی به همراه داشته است.

گلستان جعفریان، نویسنده این اثر، در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی تسنیم، درباره وجه مشترک «پاییز آمد» با آثار قبلی او- «روزهای بی‌آینه» و «همه سیزده سالگی‌ام»- گفت: برای من همیشه نوع مواجهه انسان‌ها با موقعیت‌های مختلف و بحران‌ها مانند اسارت و جنگ مهم است. تا قبل از «پاییز آمد» تمرکزم روی انسان و جنگ، پیچیدگی جنگ بود و اینکه یک آدم در مواجهه با آن چه از خودش نشان می‌دهد. در «پاییز آمد»، انتخاب و ارزش و اهمیت آن مطرح است و من فکر می‌کنم که این جدای از دغدغه‌های قبلی نیست.

فخر‌السادات، راوی کتاب «پاییز آمد»، در این اثر دست به انتخاب می‌زند، او علی‌رغم مخالفت خانواده با ازدواجش، زندگی با شهید احمد یوسفی را انتخاب می‌کند. خانواده خانم موسوی دلیل مخالفت خود را نظامی بودن شهید یوسفی و شرایط جنگی کشور اعلام می‌کنند.

از دل جنگ تا زندگی امروز؛ قصه‌ای که شما را به دهه 60 می‌برد

خود شهید یوسفی در زمان خواستگاری، به خانم موسوی شرایط کارش را توضیح می‌دهد و می‌گوید که من یا شهید می‌شوم یا در خوشبینانه‌ترین حالت، علیل خواهم شد. با این حال، فخری با احمد ازدواج می‌کند. ازدواج او با احمد، منجر به تغییر روحیه‌اش می‌شود. او قبل از ازدواج، دختر مقتدر است که اسلحه‌های مختلف و سلاح جنگی را می‌شناسد. اما بعد از ازدواج و به خصوص بعد از بچه‌دار شدن، او 180 درجه تغییر می‌کند، شکننده می‌شود و مدام به از دست دادن همسرش فکر می‌کند. بیم از دست دادن همسر در برهه‌ای تبدیل به کابوس‌های شبانه فخری می‌شود.

جعفریان با طرح این سؤال که چرا در راوی شاهد چنین تغییری هستیم، ادامه داد: این نتیجه قرار گرفتن آدم‌ها در شرایط سخت است. رفتار فخرالسادات در این چالشی که در آن قرار می گیرد، پیچیده است. او پس از مدتی، تصمیم می‌گیرد که نگرانی‌هایش را کنترل کند و خودش نهیب می‌زند که این انتخاب تو بوده است، تو مردی می‌خواستی که زندگی یک خطی نداشته باشی و با آن رشد کنی.

او با بیان اینکه درونیات فخری در این برهه از زندگی متلاطم است، افزود: در این میان، همسرش احمد به کمکش می‌آید و به او می‌گوید که به از دست دادن من فکر نکن، تمرکزت را روی زمان حال بگذار و از این لحظات با هم بودن لذت ببر.

نویسنده کتاب «پاییز آمد» با بیان اینکه رسیدن به این روایت و بیان این بخش از زندگی از زبان راوی، زمان‌بر بود و به سختی به آن رسیدیم، تأکید کرد: به نظرم این دغدغه‌ها و چالش‌های درونی فخری، خود نمونه‌ای از نوع مواجهه انسان با بحران و جنگ است.

جعفریان در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه زنجان شهر مذهبی و سنتی است، چطور راوی حاضر شده است به بیان بخش‌های خصوصی از زندگی خود بپردازد و آیا این مسئله برای شما چالش بوده یا خیر، گفت: پرداختن به این بخش از زندگی او سخت بود. هم خانم موسوی و هم فرزند ایشان می‌گفتند که دیگر کتاب‌های خاطرات همسران شهدا که منتشر شده، به این موضوعات نپرداخته‌اند. اما من دوست داشتم که کتاب به این سمت پیش برود. نجابت خیلی زیادی در رابطه میان این دو وجود داشت.

خاطره‌نویسی جنگ و چالش‌های پنهان آن

او با تأکید بر اینکه در بیان زندگی خصوصی شهدا و روابط آنها نیاز نیست که پرده‌دری کنیم، اضافه کرد: اصلاً قرار نیست با پرداختن به این بخش از زندگی آنها، به سمت پرده‌دری حرکت کنیم. نجابتی که بین فخری و احمد هست، سبب می‌شود که رابطه آنها کم‌کم قوت بگیرد و به یک مهر واقعی تبدیل شود. همین سبب می‌شود که جنس از دست دادن برای فخری سخت شود. اگر به این مسائل نمی‌پرداختیم، نمی‌توانستیم بزرگی درد از دست دادن برای فخری را به تصویر بکشیم.

او با بیان اینکه برای آوردن هر کدام از این بخش‌ها در کتاب چالش داشتیم و پذیرش آن از طرف راوی سخت بود، ادامه داد: کار تا جایی پیش رفت که فرزند شهید پس از انتشار کتاب، با من تماس گرفت و گفت مادرم نمی‌خواهد که کتاب دیگر توزیع شود. اما الآن راوی به این نتیجه رسیده است که درست همین است و باید این مسائل گفته شود. امام جمعه زنجان نیز پس از خواندن کتاب گفته بود که من جز نجابت از شما چیزی ندیدم.

چرا «پاییز آمد» نسل جدید را شیفته خود کرده است؟

بخش دیگر صحبت‌های جعفریان به پذیرش این کتاب از سوی نسل جدید اختصاص داشت. او در پاسخ به این پرسش که ما شاهد یک شکاف نسلی هستیم و سبک زندگی نوجوانان و جوانان با آدم‌های دهه 60 کاملاً متفاوت است، مطالعه کتاب‌هایی از جنس «پاییز آمد» چه جذابیتی برای این نسل خواهد داشت، گفت: اتفاقاً نگاهم این بود که بچه‌های دهه‌های 70 و 80 این کتاب را بخوانند. خیلی از آنها که محجبه هم نبودند، پس از خواندن این عاشقانه می‌گفتند که انگار روایت روزهای زندگی خانواده آنهاست. در کتاب چالش‌های مختلفی ذکر می‌شود، فخری دختری است که پدرش ارتشی است و در جشن‌های شاهنشاهی شرکت می‌کند، او در انتخاب حجاب و پوشش مختار است. همین الآن هم زندگی او به روز است. مادرش تمایلات فیمنیستی دارد، اما سنت‌گراست. دوست دارد دخترانش تحصیل کنند، لباس خوب بپوشند و از طلا و جواهرات استفاده کنند. به همین دلیل است که خانواده مخالف ازدواج فخری با یک پاسدار هستند.

ضربان قلب زندگی فخری

او با بیان اینکه فخری در آن برهه از زندگی معقتد است نباید زندگی یک‌خطی داشته باشد و دوست دارد ضربان قلب متفاوتی داشته باشد، ادامه داد: از این جهت این دغدغه را داشتم که با روایت زندگی این زوج، ذهن نسل جدید را هم به فکر و تأمل وادارم. و از سوی دیگر، آنها را با فرهنگ دهه 60 آشنا کنم. در آن دهه، دختر و پسر در آستانه ازدواج یک سیکلی را طی می‌کردند تا شیرینی عشق در دل هر دو جوانه بزند و ریشه بدواند. این مسئله خیلی سریع بین آنها اتفاق نمی‌افتاد. مثلاً در زندگی فخری و احمد سیکلی طی شده تا این دو دست یکدیگر را بگیرند.

سطرهای نانوشته جنگ

بخش دیگر صحبت‌های جعفریان به لزوم نگاه واقع‌گرایانه به زندگی زنان در دهه 60 اختصاص داشت؛ نگاهی که فارغ از کلیشه‌های مرسوم و جدای از نگاه شعارزدگی، زندگی دهه 60 و آدم‌های آن دوره را به تصویر بکشد. او در این‌باره گفت: این دست از آثار خیلی کم هستند. پس از گذشت 30 سال، پرداختن به زندگی زنان در جنگ تحمیلی از این منظر خود یک چالش برای نویسنده و راوی است. زنی مانند فخرالسادات که خود کتاب می‌خواند در ابتدا در مقابل این نگاه مقاومت می‌کند و مضطرب است که این روایت‌ها، شهر من را علیه من می‌شوراند.

این نویسنده ادامه داد: سفارش‌دهندگان این کتاب‌ها نیز خیلی با پرداختن به زندگی زنان از این منظر موافق نیستند. یک نگاهی وارد ادبیات جنگ شده که به خلاف‌هایی که یک شهید کرده یا پرده دری که داشته، می‌پردازد و در صفحات بعد می‌گوید که شهید شده است، اصلاً وارد این قضیه نمی‌شوند که او چه شد که این تغییر را در سبک زندگی داشت. چه سیر و سلوکی را طی کرد؟

او با تأکید بر اینکه پرداختن به زندگی اجتماعی آدم‌های دهه 60 با نگاهی واقع‌گرایانه، جایش در کتاب‌های امروز خالی است، گفت: من هم در این کتاب و هم در کتاب «روزهای بی‌آینه» با راویان بر سر پرداختن به این مسائل چالش داشتم. به همین خاطر نوشتن این آثار سه یا چهار سال زمان برده است.

ادبیات جنگ از جمله شاخه‌های ادبی پر طرفدار در دنیاست، برگ برنده‌ای است که آن را «گنج» توصیف می‌کنند. با این حال، غلبه نگاه تبلیغاتی بدون در نظر گرفتن اقتضائات زمان، سبب شده تا صدای این آثار کمتر به گوش جهانیان برسد. از این منظر، «پاییز آمد» فرصت مغتنمی است برای مخاطب ایرانی و غیر ایرانی تا با فضای دهه 60 بدون روتوش و با نگاهی واقع‌گرایانه آشنا شوند.

انتهای پیام/